Archief - Versie 1 van het Vraagschema / stappenplan bij een moreel dilemma
LET OP:
In deze bijdrage vind je eerste versie van ons vraagschema / stappenplan bij een moreel dilemma. Na jaren ervaring te hebben opgedaan met dit vraagschema en het voeren van morele gesprekken hebben we eind 2019 / begin 2020 een aantal aanpassingen doorgevoerd. Omdat een aantal lezers ook graag de oude lijst met vragen wilden zien, vind je hieronder de eerste versie van dit schema.
De meest actuele versie - de versie die we gebruiken tijdens onze morele dilemma-gesprekken vind je hier.
De eerste versie vind je hieronder:
In deze bijdrage vind je de 15 vragen die je kunt stellen om tot een zo goed mogelijk onderbouwd oordeel te komen over een morele kwestie. Als je de vragen uit dit stappenplan stelt en de antwoorden meeweegt bij je oordeelsvorming, kunnen anderen niet zeggen dat je nauwelijks onderzoek hebt gedaan toen je je mening vormde. Ook al zijn ze het nog steeds niet met je eens.
Eerste versie: 23 februari 2017
Laatste wijziging: 3 november 2019
Nu vind je in de literatuur diverse modellen en stappenplannen voor moreel beraad en bespreking van een ethisch dilemma. Hierin staan diverse voorbeeldvragen. Het zijn echter modellen waarbij je natuurlijk zelf ook weer de nodige positief-kritische vragen kunt stellen š.
Omdat je echter misschien niet de tijd en zin hebt om dit te doen, hebben wij dit gedaan [3]. Het resultaat is een eigen overzicht met vragen die je ons inziens kunt stellen als je tegen een moreel dilemma aanloopt.
Maar let op: het zijn vragen die je helpen om een meer inzicht te krijgen in wat er allemaal speelt en hoe je mogelijk kunt oordelen in een situatie. Om tot een betere onderbouwing te komen. Het is geen beslissingsmodel om tot de juiste mening te komen. Het JUISTE antwoord - als dit er al is - volgt niet automatisch uit de deelvragen.
Het vraagschema helpt je enkel om in te zien in hoeverre je een te verantwoorden, geĆÆnformeerde en weloverwogen keuze maakt. Hiermee verklein je de kans dat je achteraf moet zeggen: "Dom, waarom heb ik hier niet eerder aan gedacht?"
Je zult trouwens in de praktijk gaan merken dat niet alle vragen relevant zijn bij ieder moreel dilemma. Als er geen beroepsorganisatie in beeld is, is de vraag naar wat deze organisatie vindt natuurlijk niet relevant.
__________
[1]
In deze bijdrage vind je eerste versie van ons vraagschema / stappenplan bij een moreel dilemma. Na jaren ervaring te hebben opgedaan met dit vraagschema en het voeren van morele gesprekken hebben we eind 2019 / begin 2020 een aantal aanpassingen doorgevoerd. Omdat een aantal lezers ook graag de oude lijst met vragen wilden zien, vind je hieronder de eerste versie van dit schema.
De meest actuele versie - de versie die we gebruiken tijdens onze morele dilemma-gesprekken vind je hier.
De eerste versie vind je hieronder:
In deze bijdrage vind je de 15 vragen die je kunt stellen om tot een zo goed mogelijk onderbouwd oordeel te komen over een morele kwestie. Als je de vragen uit dit stappenplan stelt en de antwoorden meeweegt bij je oordeelsvorming, kunnen anderen niet zeggen dat je nauwelijks onderzoek hebt gedaan toen je je mening vormde. Ook al zijn ze het nog steeds niet met je eens.
Eerste versie: 23 februari 2017
Laatste wijziging: 3 november 2019
Morele vragen
Als professional kun je tegen allerlei morele vragen aanlopen waarbij je gevraagd wordt om een oordeel te vellen - en waarnaar je mogelijk moet handelen - maar waarbij het niet meteen duidelijk is wat het juiste antwoord is.Een voorbeeld. Stel een advocaat krijgt van zijn cliƫnt te horen dat hij binnenkort iemand gaat benaderen met als doel deze persoon af te persen (bijvoorbeeld met een onrechtmatig verkregen video als in de 2017-Patrica Paay-zaak). Of dat de cliƫnt aangeeft iemand te willen verwonden. In hoeverre mag de advocaat zijn geheimhoudingsplicht dan schenden om deze andere persoon te waarschuwen?
Vaak zal bij dit soort vragen sprake zijn van een moreel dilemma. Er is dan sprake van een waardenconflict waarbij er meerdere waarden zijn (en dus opties zijn) die allen op zich nastrevenswaardig zijn, maar waarbij een compromis niet direct mogelijk is.
Ook al is het vaak niet duidelijk wat de juiste keuze is, in de beroepspraktijk zal van je worden verwacht dat je een oordeel velt dat geĆÆnformeerd, weloverwogen en te verantwoorden is. Dit past bij de kennisverwachting die we van professionals hebben.
Uitgedrukt in termen van de HART-criteria en de vier vragen die je kunt stellen bij een mening, dat je deze mening:
In bovenstaand voorbeeld zie je - enigszins vereenvoudigd - een keuze tussen geheimhouding enerzijds en veiligheid (van de persoon) anderzijds.
Ook al is het vaak niet duidelijk wat de juiste keuze is, in de beroepspraktijk zal van je worden verwacht dat je een oordeel velt dat geĆÆnformeerd, weloverwogen en te verantwoorden is. Dit past bij de kennisverwachting die we van professionals hebben.
Uitgedrukt in termen van de HART-criteria en de vier vragen die je kunt stellen bij een mening, dat je deze mening:
- HELDER kunt uitleggen (verantwoord)
- baseert op AANVAARDBARE (ware/juiste) beweringen (geĆÆnformeerd)
- onderbouwt met RELEVANTE en TOEREIKENDE argumenten (weloverwogen).
Een morele vraag zo goed mogelijk beantwoorden
Het op een dergelijke GOEDE wijze beantwoorden van een morele vraag [1] is echter niet altijd even makkelijk. Hoe krijg je dit nu voor elkaar? Door het stellen van diverse goede deelvragen! [2]Nu vind je in de literatuur diverse modellen en stappenplannen voor moreel beraad en bespreking van een ethisch dilemma. Hierin staan diverse voorbeeldvragen. Het zijn echter modellen waarbij je natuurlijk zelf ook weer de nodige positief-kritische vragen kunt stellen š.
Omdat je echter misschien niet de tijd en zin hebt om dit te doen, hebben wij dit gedaan [3]. Het resultaat is een eigen overzicht met vragen die je ons inziens kunt stellen als je tegen een moreel dilemma aanloopt.
Maar let op: het zijn vragen die je helpen om een meer inzicht te krijgen in wat er allemaal speelt en hoe je mogelijk kunt oordelen in een situatie. Om tot een betere onderbouwing te komen. Het is geen beslissingsmodel om tot de juiste mening te komen. Het JUISTE antwoord - als dit er al is - volgt niet automatisch uit de deelvragen.
Het vraagschema helpt je enkel om in te zien in hoeverre je een te verantwoorden, geĆÆnformeerde en weloverwogen keuze maakt. Hiermee verklein je de kans dat je achteraf moet zeggen: "Dom, waarom heb ik hier niet eerder aan gedacht?"
Stel de advocaat in bovengenoemde casus vindt dat hij het potentiƫle slachtoffer niet moet waarschuwen. Als hij vervolgens achteraf naar dit oordeel gevraagd wordt, blijkt dat hij niet heeft gedacht aan wat de Nederlandse Orde van Advocaten voorschrijft (dit is de beroepsvereniging waar hij verplicht lid van is). Dan is het oordeel minder goed onderbouwd.
Je zult trouwens in de praktijk gaan merken dat niet alle vragen relevant zijn bij ieder moreel dilemma. Als er geen beroepsorganisatie in beeld is, is de vraag naar wat deze organisatie vindt natuurlijk niet relevant.
Vraagschema
Om een moreel dilemma zo goed mogelijk te overdenken, kun je de volgende vragen stellen:
0. Wat is precies de morele vraag?
I Wat speelt er precies? (verhelderingsvragen 1)
1. Wat zijn precies de feiten?
2. Wie zijn betrokken / de belanghebbenden (de stakeholders)?
3. Welke belangen hebben de verschillende belanghebbenden en in hoeverre verschillen deze belangen / komen ze overeen?
4. Welke waarden - als je de belangen abstraheert - spelen in deze casus (en conflicteren mogelijk in de kern in deze kwestie)?
5. Wat kun je doen: welke oordelen en daaruit volgende handelingsopties / handelingsmogelijkheden / alternatieve oplossingen lijken er zonder verdere analyse te zijn?
____________________
II Wat denken anderen? Met andere woorden: wat schrijven heersende morele ideeƫn voor? (verhelderingsvragen 2)
6. Wat vindt de persoon waarvoor je werkt (de klant / cliƫnt)?
7. Wat vinden beroepsbeoefenaren met een vergelijkbaar beroep? Wat zeggen eventuele beroepscodes? Wat adviseert de beroepsorganisatie?
8. Wat zou de organisatie vinden waarvoor je werkt? Wat schrijft een eventuele bedrijfscode voor? Wat adviseren collega’s of je leidinggevende je?
9. Welke ideeƫn heersen er binnen de maatschappij? Zijn bepaalde handelingsopties bijvoorbeeld verboden, verplicht of toegestaan in wet- en regelgeving of richtlijnen? Is er een inspectie / toezichthouder die je kunt raadplegen? Welke optie zal het minst tot maatschappelijke weerstand leiden via bijvoorbeeld nationale of lokale kranten (toelichting)? Richtinggevend hiervoor kunnen de prima facie verplichtingen van Ross zijn.
10. In hoeverre stroken bepaalde handelingsopties wel / niet met je gevoel / religieuze visie / directe omgeving? Is er bijvoorbeeld een optie waarvan je nu al weet dat je er slecht van zult slapen? Hoe staat je er emotioneel in? Is er een optie die niet of juist zeer goed strookt met je geweten? Zijn dit niet ongefundeerde onderbuikgevoelens? Wat vindt je partner bijvoorbeeld? En wat zullen je vrienden zeggen? Je ouders? En je grote voorbeeld? En wat past het beste bij eerdere keuzes in enigszins vergelijkbare gevallen?
11. Wat vinden de andere benoemde / overige belanghebbenden?
____________________
III Welke argumenten zijn er om bepaalde handelingsopties te kiezen?
12. Welke handelingsopties hebben de voorkeur / afkeur in het licht van wat waardevol is? Denk aan argumenten die zich richten op waarden als welzijn, menswaardigheid, rechtvaardigheid, vrijheid, autonomie, verantwoordelijkheid, gezondheid en welvaart?
13. Welke handelingsopties hebben de voorkeur / afkeur in het licht van belangrijke morele beginselen / principes? Denk aan argumenten die voortkomen uit principes als het schadebeginsel, het wederkerigheidsbeginsel, het universaliteitsbeginsel en eventueel andere beginselen?
14. Welke opties hebben de beste gevolgen (voor de diverse belanghebbenden / samenleving; op korte/lange termijn)? Met welke opties voorkom je bepaalde (morele) kosten?
IV Welk handelingsoptie kent (voor jou) de meest overtuigende argumentatie waarbij ook wordt tegemoet gekomen aan de belangrijkste bezwaren?
15. Welke argumenten zijn het meest overtuigend? Welke het minste? Welke handelingsoptie geeft dit?
Eventueel:
V Tot welke nieuwe inzichten hebben de antwoorden op bovenstaande vragen / deze analyse geleid?
0. Wat is precies de morele vraag?
I Wat speelt er precies? (verhelderingsvragen 1)
1. Wat zijn precies de feiten?
2. Wie zijn betrokken / de belanghebbenden (de stakeholders)?
3. Welke belangen hebben de verschillende belanghebbenden en in hoeverre verschillen deze belangen / komen ze overeen?
4. Welke waarden - als je de belangen abstraheert - spelen in deze casus (en conflicteren mogelijk in de kern in deze kwestie)?
5. Wat kun je doen: welke oordelen en daaruit volgende handelingsopties / handelingsmogelijkheden / alternatieve oplossingen lijken er zonder verdere analyse te zijn?
____________________
II Wat denken anderen? Met andere woorden: wat schrijven heersende morele ideeƫn voor? (verhelderingsvragen 2)
6. Wat vindt de persoon waarvoor je werkt (de klant / cliƫnt)?
7. Wat vinden beroepsbeoefenaren met een vergelijkbaar beroep? Wat zeggen eventuele beroepscodes? Wat adviseert de beroepsorganisatie?
8. Wat zou de organisatie vinden waarvoor je werkt? Wat schrijft een eventuele bedrijfscode voor? Wat adviseren collega’s of je leidinggevende je?
9. Welke ideeƫn heersen er binnen de maatschappij? Zijn bepaalde handelingsopties bijvoorbeeld verboden, verplicht of toegestaan in wet- en regelgeving of richtlijnen? Is er een inspectie / toezichthouder die je kunt raadplegen? Welke optie zal het minst tot maatschappelijke weerstand leiden via bijvoorbeeld nationale of lokale kranten (toelichting)? Richtinggevend hiervoor kunnen de prima facie verplichtingen van Ross zijn.
10. In hoeverre stroken bepaalde handelingsopties wel / niet met je gevoel / religieuze visie / directe omgeving? Is er bijvoorbeeld een optie waarvan je nu al weet dat je er slecht van zult slapen? Hoe staat je er emotioneel in? Is er een optie die niet of juist zeer goed strookt met je geweten? Zijn dit niet ongefundeerde onderbuikgevoelens? Wat vindt je partner bijvoorbeeld? En wat zullen je vrienden zeggen? Je ouders? En je grote voorbeeld? En wat past het beste bij eerdere keuzes in enigszins vergelijkbare gevallen?
11. Wat vinden de andere benoemde / overige belanghebbenden?
____________________
III Welke argumenten zijn er om bepaalde handelingsopties te kiezen?
12. Welke handelingsopties hebben de voorkeur / afkeur in het licht van wat waardevol is? Denk aan argumenten die zich richten op waarden als welzijn, menswaardigheid, rechtvaardigheid, vrijheid, autonomie, verantwoordelijkheid, gezondheid en welvaart?
13. Welke handelingsopties hebben de voorkeur / afkeur in het licht van belangrijke morele beginselen / principes? Denk aan argumenten die voortkomen uit principes als het schadebeginsel, het wederkerigheidsbeginsel, het universaliteitsbeginsel en eventueel andere beginselen?
14. Welke opties hebben de beste gevolgen (voor de diverse belanghebbenden / samenleving; op korte/lange termijn)? Met welke opties voorkom je bepaalde (morele) kosten?
____________________
15. Welke argumenten zijn het meest overtuigend? Welke het minste? Welke handelingsoptie geeft dit?
____________________
Eventueel:
V Tot welke nieuwe inzichten hebben de antwoorden op bovenstaande vragen / deze analyse geleid?
PS. Niet vergeten: doorvragen
Het stopt natuurlijk niet met bovenstaande vragen. Vergeet waar nodig niet positief-kritisch jezelf of de ander door te vragen. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van de volgende twee socratische controlevragen:
- Wat wordt bedoeld?
- Wat bedoel je bijvoorbeeld met bepaalde waarden? Wat is welzijn en wat is verantwoordelijkheid (nemen) voor jou? Wat bedoel je als de gevolgen van een bepaalde handelingsoptie positief zijn: zijn dit dan de financiƫle gevolgen, de economische, de ...
- Klopt het ook?
- Hoe weet je bijvoorbeeld wat de betrokkenen vinden? Heb je deze mensen gesproken of denk je dat dit denken?
- Hoe zeker weet je bijvoorbeeld wat de wet voorschrijft?
- En achteraf: In hoeverre was je overweging de juiste? Hoe reageerden de betrokkenen en dan met name de belanghebbenden die negatief geraakt werden door je keuze? Klopt je afweging?
Heb je aanvullingen, opmerkingen, vragen die we zijn vergeten? We horen het graag!
__________
[1]
Dit moet je niet verwarren met het JUISTE oordeel. Misschien denk je over het uiteindelijke oordeel wel anders - en neem je dus een ander standpunt in - maar kan de onderbouwing nog wel steeds goed zijn. Zie voor meer toelichting deze bijdrage.
[2]
In
de literatuur worden diverse voordelen genoemd als je een stappenplan
met deelvragen gebruikt. Bijvoorbeeld dat je (1) minder snel iets of
iemand over het hoofd ziet, je (2) meer kans hebt op consensus als je
morele vraag meerdere partijen raakt (want de deelvragen geven je
inzicht in alternatieve uitkomsten en waar een
compromis mogelijk is) en je (3) mogelijk meer gemoedsrust hebt (een
gemaakte keuze in een dilemma kan verkeerd uitpakken maar je hebt de
keuze in ieder geval weloverwogen op dat moment gemaakt)
[3]
Verantwoording: het vraagschema is gebaseerd op een analyse en evaluatie van o.a. de volgende, meest gebruikte stappenmodellen voor morele reflectie, aangevuld met enkele eigen ideeƫn:
- L.L.E. Bolt, M.F. Verweij en J.J.M van Delden, Ethiek in praktijk (2007, p. 18) geven een stappenplan - het Utrechts stappenplan - als hulpmiddel voor een gestructureerd proces van ethische reflectie over een morele handelingsvraag: wat is juist om te doen, hoe te handelen in dit geval? De nadruk liggen op het doordenken van een ethische dilemma's in de zorg. Zij komen met:
- Fase I Verkenning
- (1) Welke vragen roept de casus op?
- Fase II Explicitering
- (2) Wat is de morele vraag?
- (3) Welke handelingsmogelijkheden staan op het eerste gezicht open?
- (4) Welke feitelijke informatie ontbreekt op dit moment?
- Fase III Analyse
- (5) Wie zijn bij de morele vraag betrokken en wat is het perspectief van ieder van de betrokkenen?
- (6) Welke argumenten zijn relevant voor de beantwoording van de morele vraag?
- Fase IV Afweging
- (7) Wat is het gewicht van deze argumenten in deze casus?
- (8) Welke handelingsmogelijkheid verdient op grond van deze afweging de voorkeur?
- Fase V Aanpak
- (9) Welke concrete stappen vloeien hieruit voort?
- R. Ritzen en L. Royakkers, Ethiek in de rechtspraktijk (2010, p. 30 e.v.) reiken methode aan om morele dilemma's op te lossen. Waarop je aangesproken kunt worden als je verantwoordelijk bent (voorzienbaarheid, beĆÆnvloedbaarheid en handelingsvrijheid). De deelvragen:
- (1) Wat is een moreel dilemma?
- (2) Wat kun je doen? (weigeren, discussie, saboteren of informatie naar buiten brengen)
- (3) Wat mag je verwachten?
- (4) Wat moet je doen?
- J. de Leeuw en J. Kannekens (red), Bedrijfsethiek voor HBO (2006, p. 263 e.v.) geven een stappenplan dat gebruikt kan worden om een bedrijfsethisch probleem op een systematische manier te analyseren en op te lossen. Hun stappen:
- (1) Formuleer het ethisch probleem
- (2) Formuleer de moreel verantwoordelijken
- (3) Analyseer de feiten
- (4) Analyseer de stakeholders
- (5) Analyseer de waarden
- (6) Formuleer een oplossing vanuit de gedragscode
- (7) Formuleer je eigen oplossing
- P. Winkler, Organisatie-ethiek (2005, p. 39 e.v.) geeft een stappenmodel om - zoals hij stelt - morele dilemma's op een meer rationele manier en hierdoor op een zo objectief en eerlijke mogelijke manier te beslechten. De vragen:
- (1) Wat is het morele probleem?
- (2) Wie zijn de betrokken stakeholders en wat zijn hun belangen?
- (3) Welke verschillende handelingsmogelijkheden zijn er?
- (4) Welke belangen worden positief of negatief geraakt?
- (5) Welke normen of waarden zijn in het geding?
- (6) Welke belangenafweging maak je / conclusie trek je?
- 6.1 Welke belangen wegen het zwaarst en waarom?
- 6.2 Gebruik ik bij deze afweging ongeldige drogredenen?
- 6.3 Welke conclusie trek ik hieruit wat betreft mijn beslissing inzake mijn dilemma?
- 6.4 Hoe kan ik mijn beslissing vanuit de drie ethische optieken verdedigen?
- 6.5 Hoe kan ik mijn beslissing verdedigen vanuit het principe van wederkerigheid?
- 6.6 Hoe kan ik mijn beslissing verdedigen vanuit het principe van universaliteit?
