Wat is volgens de theorie een goede socratische vraag?

Wanneer kun je spreken van een goede socratische vraag? In deze bijdrage zal ik proberen deze vraag te beantwoorden. Het is een artikel vol theorie en verwijzingen naar artikelen. Zoek je eerder een praktische toepassing? Zie dan zeker deze posting over stellen van denkvragen (inclusief voorbeelden van socratische vragen). Ben je op zoek naar concrete socratische vragen? Dan raad ik je deze 150 klassieke socratische wat-is-vragen. Wil je snel betere vragen stellen? Lees dan dit artikel over de twee socratische vragen die Socrates altijd stelde!

Een plaatje met een poster met de tekst "Ask more questions"

Socratische vragen in de literatuur

Nu kan ik je een een eigen definitie aanreiken maar waarschijnlijk is het interessanter om te laten zien wat in de literatuur onder een socratische vraag wordt verstaan. Met name de criteria die een vraag tot een socratische vraag maken, zal ik hierbij behandelen. Ik zal me hierbij o.a. richten op de ideeën van Bolten (2003), van Van den Elshout (2003) en van Kessels e.a. (2002). Voorlopig, want het overzicht zal misschien nog groeien op het moment dat ideeën van andere auteurs hier aanleiding voor geven.

Bolten

Volgens Bolten, en zie hiertoe zijn artikel Spreken buiten de orde (opgenomen in het boek Het socratisch gesprek, blz. 25 en hier de online-versie), moet een socratische vraag voldoen aan vijf voorwaarden. In mijn woorden toegelicht:

Concretiseerbaar: de gespreksdeelnemers moeten een concreet, praktisch, uit de ervaring voorkomend voorval kunnen vertellen waarbij de vraag van toepassing was.
Conceptueel: de vraag moet gaan over begrippen, vooronderstellingen, mensbeelden, morele beginselen e.d. waardoor de vraag beantwoord kan worden door na te denken.
Eenvoudig: omdat elk woord kan leiden tot een meningsverschil verdient het de voorkeur om de vraag zo klein mogelijk te houden: lange vraagzinnen zijn verboden (Bolten hanteert zelf als regel: maximaal twee begrippen en tien woorden).
Treffend: de vraag moet, een wat Bolten noemt, een tweede-orde-probleem adresseren: ze hebben betrekking op de inhoud van een concrete vraag die hieraan vooraf gaat (dit is mogelijk wat lastig te begrijpen daarom een voorbeeld. Een concrete vraag van een student kan zijn "Hoe kan ik ervoor zorgen dat we in onze projectgroep gaan samenwerken en niet weer ruzie krijgen". Een socratische vraag overstijgt deze vraag en vraagt "Wat zijn de grenzen van samenwerking?" Voor de deelnemers moet deze vraag treffend zijn; ze moeten leven met deze vraag.
Actualiseerbaar: bij voorkeur moet de vraag ook nog weer toepasbaar zijn op het socratisch gesprek zelf dat gehouden wordt. Als Socrates spreekt met Protagoras over de vraag "Is de deugd te leren of niet?", dan kun je deze vraag ook doorvertalen naar het gesprek dat Socrates met Protagoras zelf houdt: leren wij nu de deugd?

Van den Elshout

Van den Elshout stelt in hetzelfde boek, in het artikel Het socratische en de regels: wanneer is een gesprek socratisch en wanneer niet? (zie Het socratisch gesprek, blz. 63 en online hier samengevat) dat een goede socratische vraag: een (1) filosofische (2) fundamentele vraag is die voor (3) alle deelnemers (4) betekenisvol is:

Filosofisch: het moet om een vraag gaan waarmee gezocht wordt naar voorwaarden, naar beginselen die je kunt beantwoorden met nadenken, met de rede.
Fundamenteel: de vraag is niet historisch-filosofisch (wat bedoelde Nietzsche met ...) of logisch (want geen verbinding met de ervaring) maar gevraagd wordt naar "de beginselen, algemene principes die ten grondslag liggen aan beweringen, aan oordelen en vooronderstellingen, schuilend in alledaagse meningen, keuzes en handelingen".
Alle deelnemers: iedereen moet de vraag kunnen begrijpen en de vraag als vraag ervaren.
Betekenisvol: de vraag moeten herkent wordt in de ervaring. Het is niet enkel een theoretische en hypothetische vraag die los staat van de ervaring. Deelnemers moeten om die reden een voorbeeld kunnen geven. Hoe-vragen en Waartoe-vragen vallen om deze reden vaak af.

Van den Elshout vraagt zich vervolgens als mogelijke vijfde voorwaarde af (maar m.i. is het meer een toevoeging aan punt vier) of de vraag ook voor de gespreksleider een echte vraag moet zijn. Het probleem is dan dat een ervaren en/of geschoolde gespreksleider bekend zal zijn met de vraag en de mogelijke antwoorden. Dit is, zo stelt Van den Elshout, echter geen probleem zolang de gespreksleider als niet-wetende een onbevangen drang heeft (en blijft houden) de vraag filosofisch te onderzoeken. Dit richt zich natuurlijk op de inhoud: sturing naar een inhoudelijke conclusie is uit den boze. Natuurlijk is de gespreksleider wel wetend qua socratische methode.

Tussen de voorwaarden die Bolten en de voorwaarden die Van den Elshout stelt, zien we veel overeenstemming. Het vijfde punt van Bolten lijkt wel afwijkend. Dit heeft echter ook te maken met de opbouw van het artikel van Van den Elshout. De voorwaarden voor een goede socratische vraag maken onderdeel uit van de algemene voorwaarden die een socratisch gesprek kenmerken (de constitutieve regels van een socratisch gesprek in het algemeen). Andere algemene voorwaarden raken echter ook direct de vraag (en zijn soms ook hiertoe voorwaardelijk). In afwijking op Bolten stelt Van den Elshout wel expliciet dat alle deelnemers de vraag moeten omarmen. Ook Bolten omarmt dit maar dan meer impliciet.

Kessels, Boers en Boers

Op meerdere plekken in het boek Vrije Ruimte, filosoferen in organisaties (blz. 50 e.v. en blz. 184/189) beschrijven Jos Kessels, Erik Boers en Pieter Mostert de eisen die gesteld kunnen worden aan een goede centrale vraag in een socratisch gesprek. Als ik ze samenvoeg ontstaat het volgende overzicht. Een goede centrale vraag (ook wel uitgangsvraag) voldoet aan de volgende criteria:

gaat om een algemene kwestie
is fundamenteel van aard
is niet empirisch / enkel te beantwoorden met nadenken
is relevant voor de deelnemers
moet de kern raken van wat de deelnemers willen onderzoeken
is prikkelend geformuleerd
is eenvoudig: zonder te veel lastige begrippen
is makkelijk te te voorzien van concrete voorbeelden uit ervaring.

Vergeleken met de vorige twee auteurs is enkel het prikkelende karakter opvallend. Een vraag moet prikkelend geformuleerd zijn "zodat het dilemma of de morele afweging tot zijn recht komt" (blz. 189). Eerder werd dit door de auteurs omschreven als motiverend voor de deelnemers (blz. 184). Terecht wijzen de schrijvers erop dat niet enkel naar de vraag zou moeten worden gekeken maar dat een voorgestelde uitgangsvraag maar dat het "de combinatie van vraag en voorbeeld die bepalend is voor de beslissing of de voorgestelde uitgangsvraag daadwerkelijk uitnodigt tot het creëren van vrije ruimte." (blz. 50).

Aanvullend raden de auteurs af om een vraag te kiezen die zich impliciet richt op een probleem waarmee de groep onderling te kampen heeft (blz. 53). Dus geen vraag als "Wat is is de toegevoegde waarde van een leidinggevende?" als onderliggend de gedachte is: "Aan onze leidinggevende hebben we nu niets". Dit leidt waarschijnlijk niet tot de gewenste diepgang. Een interessant criterium: is deze voorwaarde tegengesteld aan het door Bolten gestelde criterium van actualiseerbaarheid?

Paul & Elder

De Amerikanen Paul en Elder hebben in hun boekje "The Thinker's Guide to The Art of Socratic Questioning" uitgewerkt wat zij verstaan onder de kunst van het stellen van socratische vragen. Hun benadering is echter geheel anders dan die van voorgaande auteurs. Het socratische komt bij hun nauwelijks aan de orde; het is eerder een overzicht van hoe je systematisch positief-kritische vragen kunt stellen. Zie voor een uitgebreidere toelichting hier.

Van Tongeren

Voor zijn beschrijving van socratische vragen grijpt de Nederlandse filosoof Paul van Tongeren terug op de vragen die Socrates eeuwen geleden stelde . Hij constateert hierbij dat Socrates terugkerend in de kern de volgende twee vragen stelde: "Wat bedoel je?" en "Klopt het ook?". Het zijn vragen die met name gericht zijn op de kwaliteit van een mening (je ziet hier overeenkomsten met de indeling van die Paul & Elder) en niet zozeer wat iemand vindt. Dat Socrates wel inhoudelijke morele vragen stelde - vragen als "Wat is rechtvaardigheid?" en "Wat is moed?" - wordt natuurlijk niet ontkent maar deze typeren Socrates minder dan de eerste twee, positief-kritische vragen. Zie voor een uitgebreidere toelichting hier.